يکي از مراکز تمدن قديم در آسيا،بين النهرين است ، که به وسيله رودخانه هاي دجله و فرات مشروب مي گردد،اين دو رود از کوههاي ارمنستان سرچشمه گرفته و با فاصله زيادي از يکديگر به طرف جنوب سرازير مي شوند و با سرعت زيادي از معابر عميق گذشته جلگه بين النهرين عليا را مشروب مي کنند،در حوالي بغداد فاصله دو رود از يکديگر در حدود سي کيلومتر است ولي از اين به بعد فاصله آنها از هم بيشتر شده و به اراضي جلگه هاي بين النهرين سفلي ميرسند،و در قورنه بهم پيوسته اروند رود را تشکيل مي هند و وارد خليج فارس مي شوند. بطوريکه اشاره گرديد سرزمين بين النهرين مرکز يکي از کهن ترين تمدن هاي اين منطقه نه تنها تاثيرعميقي بر اقوام و ملل همجوار داشته اند،بلکه از طرفي هم بي تاثير از آن ها نبوده اند،و نخستين تمدن شناخته شده اين سرزمين را سومريان تشکيل دادند.

سومر:

تقريبا در اوايل هزاره چهارم قبل از ميلاد مسيح حادثه اي عظيم در بين النهرين به وقوع پيوست و آن مسکون شدن دره هاي بزرگ رود خانه ها بود.پس از اين حادثه بود که نوشتن – هنر – معماري ساختماني و شکل هاي جديد حکومتي پديدار شد.سومريان مردمي کشاورز بودند که طرز مهار ميل را آموختند و شهرهايي با ديوار هاي قطور ايجاد کردند .مانند اوروک (ارخ و ارک به روايات کتاب مقدس)و وارکا و لاگاش را ساختند . اقوام سامي از صحراي غرب آمدند و آموختند و شهرهايي مانند کيش – رکد – ماري- و بابل را ساختند و پادشاهان مهمي همچون سارگن اکدي و حمورابي بابلي در ميان آنان شهرت بيشتري يافتند((اروک ))بزرگترين شهر سومري ،دو مجموعه بزرگ پرستشگاهي داشت:اولي به نام معبد ((انانا))از آن ((اينانا))الهه عشق بوده و ديگري به ((آنو)) خداي آسمان تعلق داشت.هرکدام از اين دو مجموعه داراي چند پرستشگاه بودند که قديميترين آنها در دوره ((اروک))ساخته شده بود.

قديمي ترين معبد حفظ شده مجموعه((انانا))به معبد سنگ آهک معروف است،زيرا دست کم بخش هاي پاييني ديوارهاي آن از اين سنگ ساخته شده است.و اين نکته زماني شايان توجه است که به خاطر بياوريمدر جلگه بين النهرين هيچگونه سنگ ساختماني يافت نمي شده است.اين پرستشگاه فضايي به ابعاد ??*??متر را ذر بر مي گرفت و از يک تالار مرکزي و اتاق هاي متقارن جنبي تشکيل مي شدکه يکي از اينها در هر طرف پله هايي داشت که به بام مي رفت.مهم ترين اتاق ساختمان،در جناح کوتاه جنوبي،به تالار مرکزي باز مي شد و دو اتاق جنبي در دوسوي آن داشت.در حالي که پلان و طاقچه هاي اين معبد از الگوهاي مرسوم پيروي مي کنند.استفاده از سنگ آهک در آن استثنايي است.

در مرحله بعدي ،ساختماني جانشين ((معبد سنگ آهک))شد که از آن هم عظيم تر بود و به ((معبد ستون))معروف است.اين ساختمان که هنوز به طور کامل حفاري نشده است بر سکويي آجري قرار داشت و از طريق يک دروازه يا ستون بندي به آن وارد مي شدند که از دو رديف ستون هر رديف داراي چهارستون بود که قطر هر کدام به ?/? متر ميرسيد.اين ستون ها و ديوارهاي محوطه کنارشان ،که به صورت يک سلسله نيم ستون ساخته شده بودند و نيز سکوي ساختمان،همه با نوعي موزائيک متشکل از مخروط هاي گلي تزئين مي شدند و اين هم يکي از ويژگي هاي معماري پرستشگاههاي سومري است،به اين صورت که طرح هاي منظمي را با کنار هم قراردادن قاعده مخروط هايي از گل پخته به وجود مي آورند و اين مخروطها را که هميشه به رنگ سرخ ،سياه وسفيد بود در گچ ديوارها فرو مي کردند.به نظر مي رسد که طرح  اين تزئينات تقليدي از نقش پارچه باشد.از عظيم آزاد تشکيل مي شد.اين مخروطهاي گلين همه جا ديده مي شود،اما معبد ديگري در ((اروک)) ميان دو مجموعه ((آنو)) و ((اينانا))قرار دارد که در آن از مخروط هاي سنگي استفاده شده است:سنگ هاي آهکي سرخ و سياه و   مرمر((سفيد)).هر معبد روي سکو ي افراشته قرار دارد که با ساختن معبد بعدي مرتفع تر مي شود تا اينکه آخرين پر ستشگاه روي تپه عظيم مصنوعي قرار مي گيرد که همام زيگورات باشد.در بين النهرين پرستشگاه نمودار کوشش انساني عظيمي بود که براي ساختن آن به کار مي رفت ساختمان معبد با کار داوطلبانه و تعاوني انجام مي شد.پرستشگاه را به معني واقعي به عنوان محل اقامت خدا(الهه)تلقي  مي کردند.هر شهروندي به يکي از پرستشگاههاي شهر وابسته بود و کل جامعه شهر حتي بردگان،به نام ((مردم نانا يا مردم نينهور ساگ))،يا …ناميده مي شدند.در بين النهرين زمان سومريان و حتي پيش از آنان معماري در خدمت مذهب بود.در حقيقت معماري و هنر را مذهب تعيين ميکرد.به عنوان مثال ،نقشه شهر،اين مرکزيت خدا را در زندگي خود نشان مي دادند.زيرا معبد خدا هسته ساختماني با عظمت آن را تشکيل مي داد.اين معبد نه فقط کانوني براي اين شهر بلکه مرکز فعاليت هاي اداري و اقتصادي آنان  نيز بود.معبد در واقع مرکز قلمرو خدايي بود که در نزد مردم زمين دار و رمه دار بزرگ و ثروتممند و نگهبان شهر به شمار ميرفت.

برجسته ترين بخش مجتمع و در واقع شناخته شده ترين ساختمان در دره بين النهرين معبد بود که،زيگورات ناميده مي شد. اکثر مورخان و محققان معتقدند که زيگورات را سومريان بوجود آوردند.فرم و نام زيگورات که در دوره هاي بعد مشخص شد در زمان سومريها به معناي کوه بوده است. و بعد ها نيز مورد استفاده بابلي ها قرار گرفت. زيگورات در لغت(زبان) بابلي به معناي سکو يا بناي پله پله اي که عرض و طول هر طبقه از اشکوبه پايين تر کمتر است.از چگونگي پيدايش يا نقش اين ساختمان هاي عظيم و چند طبقه خشتي اطلاعي بدست نيامده است بعضي ها اين ساختمان ها را پلکانهايي از آسمان يا کوه هاي ساختگي توصيف کرده اند. بيشتر دولت شهر هاي ويران شده  ؛اور،وارکا،نيپور،لارساواريدو همچنان در پاي زيگوراتها که به دوره سومري نوين که از سده بيست و دوم تا سده بيست و يکم پيش از ميلاد مربوط مي شود. معماران مي کوشيدند ،بلندترين  و کوه پيکرترين بناي ممکن را روي زمين بر پا دارند.براي ساخت يک زيگورات نخست کوهي از خشت خام بر روي شالوده اي عظيم به ارتفاع ?? متر دو طبقه سوار بر روي هم قرار دادند که به ترتيب کوچکتر مي شوند و از آن دو احتمالا طبقه بالا در حکم پي زبارتگاه بوده است. سه پلکان خرپشته اي هر يک با يکصد پله در يک نقطه به دروازه برج دار زيگورات مي رسند و از آن جا احتمالا پلکان ديگري به زيارتگاه يعني مرکز نمايش هاي آئيني منتهي مي شود.

ساختمان زيگورات ،اور کوه محکمي از خشت خام با نماسازي ضخيمي از آجر با ملات قيري است.آجر را به اين علت با ملات قير در نماسازي بکار ميبرند که بر قدرت و استحکام آن در برابر سيلها و ديگر عوامل طبيعي بيفزايند.احتمالا هر کدام از طبقات ساختمان زيگورات رنگ مخصوص داشت  و بر روي آن درختکاري با گلکاري شده بود. معماري سومري ها از مصالح آجر و گل و قير وخشت براي زيرکار،ولي آجرجوش و گاهي آجرهاي لعاب دار براي روکار (نما)استفاده مي شده،چوب نبز  در اين معماري بکار مي رفت،در واقع اساس و پايه معماري سومري که بعد  ها آکادي ها و بابليها هم ار آن تقليد و اقتباس نموده اند.از جرز و قوس و طاق گهواره اي بوده است.و اين عنصر بنيادي از هزاره سوم قبل از ميلاد وجود داشته است،که به سرزمين هاي شمالي بين النهرين اشاعه يافته است. هنر سومري ،هنر ديني (کاهني)تشريفاتي و مبتني بر پرستش رب النوعها (الهه)و نيز بزرگداشت فرمانرواي روحاني بوده است.